|
Αγαπητέ αναγνώστη,
Όπως τα περισσότερα άρθρα, έτσι και αυτό, είναι το καταστάλαγμα σκέψεων που έχουν προέλθει από πρόσφατες συζητήσεις, προσωπικά βιώματα και παρατηρήσεις. Το συγκεκριμένο θέμα αποτελεί ένα χρόνιο προβληματισμό μου και γράφω με χαρά στην αλήθεια που έχω καταλήξει αυτή τη στιγμή. Έχω αναφερθεί σε προηγούμενα άρθρα ότι μπορεί να κάνουμε σχέσεις για διάφορους λόγους π.χ. ανασφάλεια, ανάγκη συντροφικότητας, δημιουργία οικογένειας, εξάλειψη μοναξιάς κλπ. Μία σχέση είναι η συνεχιζόμενη επαφή δύο ανθρώπων σε ένα πλαίσιο τόσο ενδοπροσωπικό (μεταξύ τους) όσο και εξωτερικό καθώς κάθε σχέση λαμβάνει χώρο σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο που έχει του δικούς του σχεσιακούς κανόνες. Για παράδειγμα είναι διαφορετική η προσδοκία έκφρασης τρυφερότητας και αποδοχής ενός στρειτ ζευγαριού από ένα γκεί σε διαφορετικές κοινωνίες και αυτό φυσικά έχει κάποια επίδραση στο ίδιο το ζευγάρι. Όταν δύο άνθρωποι δημιουργούν μία σχέση δημιουργούν το πλέγμα εκείνο των κανόνων και των προσδοκιών (μέσα στο γενικότερο κοινωνικό πλέγμα) για το τί είναι ή δεν είναι επιτρεπτό, για τους ρόλους που έχει ο καθένας στη σχέση, για τις ανάγκες και τις επιθυμίες του καθενός αλλά και του 'στόχους' (κοινό όραμα) της σχέσης. Όσο υπάρχει συμφωνία και κατανόηση στα παραπάνω, τότε υπάρχει και η ικανοποίηση ότι εκπληρώνει τις όποιες προσδοκίες των μελών της. Εάν υπάρξει διαφωνία, τότε τα μέλη καλούνται να επαναδιαπραγματευτούν όλους ή κάποιους όρους από την αρχική συμφωνία με πιθανό αποτέλεσμα να μη καταλήξουν σε συμφωνία και να αποφασίσουν να διεκδίκησουν τις επιθυμίες τους χωριστά σε κάποια άλλη σχέση. Αυτή η 'τεχνική' περιγραφή μίας σχέσης αντικατοπτρίζει έναν από τους βασικούς τρόπους λειτουργίας ενός ελεύθερου ανθρώπου με τον ίδιο τρόπο που ο ίδιος θα διάλεγε να αλλάξει δουλεία πηγαίνοντας σε μία που θα του πρόσφερε περισσότερα χρήματα και μεγαλύτερη συνολική ικανοποίηση. Πόση όμως κατανοήση και ελευθερία έχει ένας άνθρωπος του οποίου τα θέλω αντικρούονται με τις επικρατούσες προσδοκίες της κοινωνίας ως προς αυτό; Πόση κατανοήση και ελευθερία, για παράδειγμα, είχε κάποιος 70 χρόνια πριν που ήθελε να χωρίσει από έναν γάμο, μία γυναίκα που δεν ήθελε να παντρευτεί και να κάνει παιδιά, ένα ζευγάρι λεσβιών που ήθελαν να αποκτήσουν ένα παιδί; Σε κάθε εποχή κάθε κοινωνία είχε και έχει τις κανονικότητές της (νόρμες) που εξυπηρετούν την όποια ομοιογένεια, αίσθηση ασφάλειας και συνέχειας. Έχει σίγουρα τα οφέλη του το να ξέρει κανείς ότι πρέπει να ακολουθήσει ενα συγκεκριμένο δρόμο στην κοινωνία που ζεί για να είναι αγαπητός και να απολαμβάνει τα προνόμια του ανήκειν σε αυτήν. Τις νόρμες και τις προσδοκίες αυτές τις μαθαίνουμε όλοι από παιδιά αφού αποτελούν τις κύριες προσλαμβάνουσες μας στην κοινωνία. Αυτό είδαμε να κάνει ο μπαμπάς και η μαμά, ο θείος και η θεία, ο ξάδερφος και η ξαδέρφη. Όσο ακολουθούμε αυτούς τους κανόνες είμαστε αγαπητοί, έαν σταματήσουμε να τους ακολουθούμε τότε διακινδυνεύουμε να χάσουμε αυτή την αγάπη. Στη περίπτωση που τα θέλω κάποιου δε συμφωνούν με τις προσδοκίες τις κοινωνίας, τότε έχει δύο επιλογές, να υποστηρίξει τα θέλω του με όποιο κόστος ή να καταπιεστεί υποδυόμενος το ρόλο που του ζητά η κοινωνία να παίξει. Φαντάζεστε τι απέγιναν οι άνθρωποι στα παραπάνω παραδείγματα; Ο άνθρωπος που ήθελε να χωρίσει ή παρέμεινε δυστυχισμένος στο γάμο ή χώρισε με κάποια κοινωνική κατακραυγή, η γυναίκα που δεν ηθελε να παντρευτεί και να κάνει παιδιά, ή τελικά έκανε ή περιθωριοποιήθηκε προσδίδοντάς της η κοινωνία υποτιμητικά χαρακτηριστικά και το ζευγάρι λεσβιών ή θα παρέμειναν οι 'κολλητές' φίλες ή θα χώριζαν προκείμενουν να γίνουν μητέρες. Σταδιακά κάποιες κοινωνιίες άλλαξαν επειδή περισσότεροι άνθρωποι διεκδκούσαν τα θέλω τους πέρα από τις νόρμες και με όποιο κόστος (βλέπε ιστορία των τρανς κλπ). Κάθε σχέση αποτελεί σε ένα βαθμό μια μικρογραφία της κοινωνίας αφού όλοι οι ασυνείδητα μαθημένοι κανόνες έρχονται να επαναεφαρμοστούν σε ένα καινούργιο μόρφωμα (σχέση). Το υλικό και η δυναμική των μελών της νέας σχέσης καλείται αργά η γρήγορα μέσα στη σχέση να διαπραγματευτεί με αυτούς τους κανόνες. Σε αυτό το σημείο τίθεται το ερώτημα συντροφικότητα ή σκλαβιά. Στην περίπτωση που κάθε μέλος δίνει προτεραιότητα στους κανόνες που έχει μάθει έναντι των θέλω του, τότε καταλήγει σε σκλαβιά, μια κόπια άλλων σχέσεων. Στην αντίθετη περίπτωση τα μέλη διαπραγματεύονται τα θέλω τους έναντι των υπαρχόντων (εσωτερικευμένων) κανόνων, απορρίπτουν ό,τι δε τους ταιριάζει και καταλήγουν σε μία σύνθεση που τους ικανοποιεί. Δεν υπάρχει σωστό και λάθος και όλες οι επιλογές έχουν τα οφέλη και τα κόστη τους. Σε αυτήν την τελευταία περίπτωση δεν υπάρχει πεπατημένη. Μόνος ή σε σχέση κάποιος αποφασίζει να δημιουργήσει ένα δρόμο καινούργιο, ελευθερίας όπου πάνω του θα μπορεί να θέτει ο ίδιος του κανόνες και να ζεί όπως ακριβώς επιθυμεί χωρίς τα πρέπει των άλλων ακόμα κι αν χρειαστεί να χάσει κάποιους ανθρώπους που αγαπά. Η δημιουργία μιας τέτοιας σχέσης ελευθερίας για τα μέλη στην οποία θα μπορούν να θέτουν οι ίδιοι τους κανόνες αλλά και να ικανοποιούν ελεύθερα τις επιθυμίες τους, δεν είναι εύκολη υπόθεση. Χρειάζεται και οι δύο να είναι ειλικρινά ευάλωτοι απέναντι στα θέλω τους, τις προσδοκίες αλλά και τις ανασφάλειες τους που μέχρι τώρα καλύπτονταν από τους ήδη υπάρχοντες κανόνες. Μπορεί επίσης να έχει πολύ φόβο για το άγνωστο, φόβο για τη πιθανότητα εγκατάλειψης, αγωνία εαν θα γίνει αποδεκτό από τον άλλο και τόσα άλλα. Η επιλογή μια τέτοιας θέσης, τελικά, είναι μία συνεχώς εξελισσόμενη αλλά καθαρή στάση ζωής όπου η πρωταρχική μας σχέση, η σχέση δηλαδή με τον εαυτό μας, δε βασίζεται στο ψέμα, στο κρύψιμο, στη ασφάλεια και στο φόβο αλλά στην αγάπη, στην ειλικρίνεια, στη φροντίδα, στην ελευθερία και στο θάρρος που χρειάζεται στο να παραδίνεται κανείς στη αλήθεια του και στη διαδικασία εξερεύνησης του εαυτού του. Όπως πάντα η επιλογή και ευθύνη είναι προσωπική του καθενός... Με αγάπη, Παναγιώτης
0 Comments
Αγαπητέ αναγνώστη,
Αυτή την περίοδο διαβάζω για την ανατομία του σώματος και δε μπορώ να μην πρατηρήσω την τελειότητα αυτού του συστήματος. Μαζί με αυτή την παρατήρηση έκανα συνειρμικά και άλλες για τη λειτουργία των συστημάτων και των επιμέρους μερών τους με αφορμή και πρόσφατα γεγονότα στην ελληνική κοινωνία. Το σώμα, είναι ένας οργανισμός που αποτελείται απο υγρά και στερεά (και αέρια) διαφορετικών διαστάσεων, σχημάτων, χωρητικοτήτων και λειτουργιών που συνεργάζονται κάθε στιγμή για να παραμένει ο οργανισμός ζωντανός. Ταυτόχρονα, συνεργάζεται με το περιβάλλον του, με τον αέρα που τον περιβάλλει (αναπνοή), τα βακτήρια, τις τροφές που χρειάζεται για να συνεχίσει να ζεί κ.ά. Κάθε στιγμή ο,τιδήποτε από αυτήν την καλοπρογραμματισμένη αλυσίδα μπορεί να σταματήσει να λειτουργεί ή να αρχίσει να λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο. Πολλές από τις ασθένειες που συμβαίνουν σε ένα σώμα έχουν ακριβώς αυτή την αιτία και προσπαθούμε με κάθε τρόπο να το επαναφέρουμε στην 'κανονική' ή καλύτερα εύρυθμή του λειτουργία. Η εξέλιξη του ανθρώπου επέτρεψε στην ειδική επιστήμη, την ιατρική, να δημιουργεί και να μας χορηγεί φάρμακα, να μας εγχειρίζει, να αντικαθιστά μέλη του σώματός μας και να προσπαθεί βάση των όσων ξέρει να επαναφέρει το σύστημα σε μία καλή λειτουργία. Είναι πραγματικά θαυμαστό το πόσο έχουμε εξελιχθεί για να μπορούμε να παρεμβαίνουμε στη φύση και να παρατείνουμε έτσι τη ζωή. Θα μπορούσαμε να επεκτείνουμε αυτή τη συλλογιστική και σε άλλες πλευρές της ζωής ενός αθρώπου. Για παράδειγμα, η ανθρώπινη κοινωνία (είτε είναι χωριό, είτε πόλη, είτε χώρα, είτε ανθρώπινο είδος) είναι ένα σύστημα και κάθε άνθρωπος αποτελεί μέλος αυτού του συστήματος. Το σύστημα οργανώθηκε εξελικτικά γιατί έτσι είναι καλύτερα για τα μέλη του να επιβιώνουν. Κάθε άνθρωπος αναλαμβάνει μια λειτουργία μέσα στην κοινωνία που ταυτόχρονα εξυπηρετεί τη δική του επιβίωση αλλά και την επιβίωση του συνόλου της κοινωνίας. Φυσικά με την πάροδο των χρόνων οι κοινωνίες γίνονταν και γίνονται όλο και πιό σύνθετες και από εκεί που οι δουλειές ήταν το κυνήγι, το μαγείρεμα και η προστασία των νέων μελών εξελίχθηκαν σε τεχνικές εργασίες υλικών, δικηγορία, λογιστική, εκπαίδευση, ψυχολογία και τόσες άλλες που καθημερινά εξυπηρετούν όχι μόνο την επιβίωση του συστήματος αλλά την ευημερία και την ευμάρειά του, πώς επεκτείνει δηλαδή τη δραστηριότητα και άρα την ύπαρξή του. Για την ομαλή λειτουργία ενός τέτοιου σύνθετου συστήματος χρειάζονται κανόνες και ένας μηχανισμός που θα είναι υπεύθυνος για την εφαργογή τους, οι νόμοι και το δικαστικό σύστημα. Σε αυτή τη διαδικασία της επέκτασης παρατηρούμε σήμερα δύο φαινομενικά αντίθετα πράγματα. Πρώτον, ότι ο άνθρωπος μελετώντας τον κόσμο διαπιστώνει ότι ως πλανήτης και είδος είμαστε μέρος ενός μεγαλύτερου συστήματος (γαλαξία, σύμπαντος) και ταυτόχρονα εντός του πλανήτη ο άνθρωπος διακρίνει τον εαυτό του από άλλους ανθρώπους, έχει δημιουργήσει, λοιπον, άλλα συστήματα. Έχουμε δηλαδή το σύστημα οργανισμός και εκτός του το περιβάλλον (συμπεριλαμβανομένων και των άλλων ανθρώπων), έχουμε και μεγαλύτερα συστήματα όπως η οικογένεια, κοντινοί άνθρωποι, ομοϊδεάτες, ομόθρησκοι, ομοεθνείς κόκ. Κάθε σύστημα είναι εγωιστικό, στοχεύει πρώτα και κύρια στην επιβίωσή του και για αυτό το λόγο θα κάνει τα πάντα για να υπερασπιστεί τα μέλη του και το ίδιο όταν νιώθει απειλή συμπεριλαμβανομένου και του φόνου, όπως ακριβώς έκανα και οι πρόγονοί μας όταν απειλούνταν από άγρια ζώα. Υπό αυτό το πρίσμα, είναι εύκολα εξηγήσιμο (αλλά όχι και αποδεκτό) το γεγονός ότι συνεχίζουν σήμερα άνθρωποι να σκοτώνουν άλλους ανθρώπους γιατί δεν είναι ίδιοι με αυτούς, γιατί δε συμφωνούν με αυτούς. γιατί δε κάνουν τα ίδια πράγματα με αυτούς, γιατί τους βιώνουν ως απειλή του συστήματός τους ή χειρότερα ως μη άξιου να ζήσει, αλλιώς δε θα είχαν λόγο να εξαλείψουν την παρουσία του . Κάθε άνθρωπος που στρέφεται ενάντια ενός άλλου ανθρώπου επιχειρώντας την εξάλειψή του με οποιαδήποτε μορφή (σωματική, συναισθηματική, πνευματική) αποτελεί το ίδιο πράγμα με ένα κύτταρο σε ένα οργανισμό που αποφασίζει να λειτουργήσει ενάντια σε άλλα κύτταρα και στον οργανισμό. Η 'ιατρική' της συμπεριφοράς, η δικαιοσύνη (ή καλύτερα ο σωφρονισμός) , όπως και η ιατρική του σώματος, έχουν επιδιορθωτικές λειτουργίες όταν πιά έχει κάτι συμβεί. Ποιός άραγε έχει το ρόλο άρα και την ευθύνη να λειτουργήσει προοληπτικά υπέρ της υγείας και κατά της αρρώστιας σε ένα σύστημα; Πού να κρύβονται άραγε τα αίτια μιας παθογένειας όπου ένα κομμάτι ενός συνόλου στρέφεται ενάντια σε ένα άλλο κομμάτι του ίδιου συνόλου και πώς το σύνολο αντιμετωπίζει αυτήν την παθογένεια; Θα μπορέσουμε ποτέ να ζήσουμε σε συνειδητή αρμονία με τον εαυτό και με το ευρύτερο περιβάλλον μας όπως ακριβώς κάνει το σώμα μας από μόνο του κάθε μέρα για να συνεχίσουμε να ζούμε; Με αγάπη, Παναγιώτης Αγαπητέ αναγνώστη,
Βρισκόμαστε στο καλοκαίρι μια περίοδο που περιλαμβάνει λίγη ξεκούραση και ανάπαυλα από τις δουλειές του υπόλοιπου χρόνου. Κάνοντας το ίδιο και εγώ πρόσφατα, συνειδητοποιώ πόσο απαραίτητο είναι να αποστασιοποιείται κάποιος έστω και λίγο από την καθημερινή ζωή του. Αυτή η απόσταση, εαν είναι ουσιαστική, μπορεί να βοηθήσει στο να αποφορτιστεί και να επαναξιολογήσει κάποιος μέρος της ζωής του, την οργάνωσή της, το πόσο ευτυχισμένος νιώθει με τις επιλογές που έχει κάνει, με το πώς τη βιώνει κλπ. Σε αυτές τις στιγμές έχουμε την ευκαιρία να αποφορτιστούμε από το καθημερινώ 'πράττειν' και να προσέξουμε περισσότερο πώς αισθανόμαστε με ό,τι συμβαίνει στη ζωή μας, πώς τα διαχειριζόμαστε, τα αποτελέσματα που έχουν κλπ. Υποθέτω εδώ ότι όταν βρισκόμαστε σε διαρκή κίνηση στην καθημερινότητά μας, η προσοχή και όλη η ενέργειά μας διοχετεύονται στην εκπλήρωση των όποιων υποχρεώσεων είτε λέγεται το χτίσιμο καριέρας, είτε το μεγάλωμα παιδιών, είτε η φροντίδα ενος μέλους της οικογένειας, είτε η εκπλήρωση σπουδών κλπ. Σε αυτό το διαρκές 'κυνηγητό' των όποιων στόχων έχουμε θέσει, σίγουρα η πρόθεσή μας είναι να παράξουμε και να δημιουργήσουμε κάτι για το οποίο θα είμαστε περήφανοι, χαρούμενοι και γεμάτοι, ότι δηλαδή η ενέργεια που δίνουμε θα έχει μετουσιωθεί σε κάτι το οποίο θεωρούμε σημαντικό και αξιόλογο. Με αυτή τη λογική βάζουμε πάθος, κάνουμε μικρές και μεγάλες θυσίες, αφιερωνόμαστε σε κάποιο βαθμό προσδοκώντας το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Είναι αναμενόμενο να απογοητευόμαστε όταν δε συμβαίνει αυτό που περιμένουμε ή οταν προκύπτουν δυσκολίες που ζητούν επιπλέον προσοχή και ενέργεια από τα ήδη υπάρχοντα χαμηλά αποθέματα. Κατα τη διάρκεια του χρόνου, όλο αυτό το ξόδεμα ενέργειας είναι λογικό να αφήνει κάποιον κουρασμένο και εξαντλημένο ίσως στο βαθμό που η αίγλη και η ομορφιά του αρχικού στόχου να μην φαίνονται καθαρά πιά στον ορίζοντα. Κατ' αντιστοιχία, εγώ γράφω αυτό το άρθρο αντί να κάνω κάποια άλλη ασχολία γιατί το θεωρώ σημαντικό, περιμένοντας ίσως να αναγνωστεί και να αφορά σε άλλους άνθρωπους που κάποιοι από αυτούς ίσως επιλέξουν να μου το επικοινωνήσουν. Φαντάζομαι ότι όλοι έχουμε βρεθεί στη θέση εκείνη όπου έρχεται το ερώτημα αν αξίζει όλη ενέργεια που διαθέτουμε για κάποιο στόχο που έχουμε βάλει. Είναι υγιές και σημαντικό ένας άνθρωπος να μπορεί να επανεξετάζει τις επιλογές του δεδομένης της ενέργειας και της δέσμευσης που χρειάζονται. Αυτό γιατί ανεξάρτητα με το αν θα θελήσει κάποιος να τις αλλάξει ή όχι, επιτρέπει στον εαυτό του τον χώρο εκείνο αμφισβήτησης που μπορεί να σημαίνει έγκριση αλλά και παραδοχή ότι κάτι από αυτό που αρχικά σχεδίασε μπορεί να θέλει αλλαγή- προς την ίδια ή μία άλλη κατεύθυνση-. Η ευελιξία και η διάθεση προσαρμογής ήταν άλλωστε αυτά που επέτρεψαν και επιτρέπουν στον άνθρωπο να εξελιχθεί σε 'ανώτερο' ζώο. Πάντα με ενδιέφεραν οι προθέσεις των ανθρώπων και με έκπληξη παρατηρούσα τα διάφορα κίνητρα βάση των οποίων διαμορφώνουν, κυριολεκτικά χτίζοντας ή γκρεμίζοντας, τις ζωές τους. Έλεγα αυτό είναι η ζωή, δημιουργία και καταστροφή μαζί. Επίσης μου ήταν πάντα καθησυχαστική και σημαντική η αυτογνωσία, το να αναγνωρίζουν οι ίδιοι οι άνθρωποι τα κινητρά τους, όχι ως ψυχαναγκασμός αλλά ως μέρος ενός αληθινού και ελεύθερου τρόπου ζωής. Τελευταία παρατηρώ αρκετά (η παρατήρηση δηλώνει πάντα κάτι και για τον παρατηρητή) ότι ενώ έχουμε δημιουργήσει τόσες δυνατότητες στόχων (και μέσα για την επίτευξή τους) για την ανθρωπότητα, είναι σαν να αισθανόμαστε ότι τίποτα δεν αρκεί. Σαν η επιθυμία για δημιουργία, ευχαρίστηση, ολοκληρωση, γέμισμα να μη μπορεί να εκπληρωθεί ποτέ και με τίποτα. Έτσι αχόρταγα 'καταναλώνουμε' εικόνες και επιθυμίες, στιγμές και συναισθήματα, όνειρα και εφιάλτες. Υπο μία άλλη οτπική δημιουργούμε, ευχαριστιόμαστε και ολοκληρώνουμε κάτι καθημερινά προς ή κοντά σε κάποιο στόχο που άμεσα ή έμμεσα έχουμε θέσει. Είμαστε παρόντες (βασικά με την ανάσα μας) κάθε στιγμή στο πανηγύρι της ζωής που κάποτε είναι γιορτή και κάποτε κηδεία. Είμαστε παρόντες καθημερινά ο ένας στη ζωή του άλλου μεταφέροντας σαν τα μυρμήγκια που προετοιμάζονται για τη επιβίωσή τους τον χειμώνα, πληροφορίες για η ζωή που μπορεί να του φανούν χρήσιμες (ένα χαμόγελο, μία είδηση, μια ενημέρωση κλπ) Μεγαλώνοντας ανακαλύπτω και εγώ με τη σειρά μου ότι δεν υπάρχει τέλεια στιγμή, τέλεια συνθήκη, τέλεια σχέση, τέλειοι άνθρωποι, δεν είναι αυτό το νόημα, αλλά το πώς καθισμένος στη βάρκα του 'διαχωρισμένου εγώ΄μου να φέρω και να αξιοποιώ με σεβασμό, θαυμασμό, αγάπη και ευγνωμοσύνη στη ζωή που συμβαίνει από μόνη της κάποιο από το νόημα και τις δυνατότητές της. Ο καθένας δημιουργεί για τον εαυτό του το παράθυρο και τη θέα (και τις δυνατότητές της) που έχει, κάποτε ταυτιζόντας την οπτική με αυτή του παραθύρου, κάποτε με αυτή της θέας Με εκτίμηση, Παναγιώτης Αγαπητέ αναγνώστη,
Νομίζω ότι έχω αγγίξει το θέμα της αλλαγής σε διάφορα άρθρα αλλά φαίνεται ότι είναι από εκείνα τα θέματα που χρειάζεται να συζητηθούν απο διάφορες πλευρές, εάν θέλουμε να τα κατανοήσουμε όσο καλύτερα μπορούμε. Ταυτόχρονα, έχω στο νού μου τα αποτελέσματα των πρόσφατων ευροεκλογών με την άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη. Ξέρουμε ήδη ότι η ζωή είναι διαρκώς σε κίνηση. Εμείς είμαστε διαρκώς σε κίνηση και η κίνηση είναι αλλαγή. Κάθε πρωί που ξυπνάμε κάπως είμαστε διαφορετικοί από το προηγούμενο βράδυ και σωματικά και ψυχολογικά και νοητικά. Είμαστε σε μια μόνιμη διαδικασία και επεξεργασία δεδομένων συνειδητά ή ασυνείδητα. Μία μεγάλη αλλαγή συμβαίνει με δύο τρόπους, εσωτερικά ή εξωτερικά. Όταν κάτι αλλάζει εξωτερικά, καλούμαστε να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με εκείνο και να πάρουμε την ίδια ή μία διαφορετική θέση που θα διατηρεί την επιβίωση, την ασφάλεια και την ευημερία μας όπως την ορίζουμε εμείς κάθε φορά. Για παράδειγμα, εάν γίνει ένας σεισμός και καταστραφεί το σπίτι κάποιου, θα πρέπει να βρεί ένα άλλο σπίτι να μείνει και να συνεχίσει τη ζωή του. Στις εξωτερικές αλλαγές, φαινομενικά τουλάχιστον, δεν έχουμε συμμετοχή για το ότι συνέβησαν καθώς δεν εξαρτόνταν από εμάς. Οι εσωτερικές αλλαγές είναι μάλλον μία λίγο διαφορετική ιστορία. Εκεί καλείται ένας άνθρωπος να ακούσει μία βαθύτερη φωνή που τον καλεί να κάνει μια αλλαγή από μέσα. Κάποιοι άνθρωποι βρίσκουν πιό εύκολες τις αλλαγές και άλλοι πιό δύσκολες, τουλάχιστον ως προς τη διαχείρισή τους. Η εσωτερική αλλαγή ακόμα και αν αφορά σε λόγους υγείας, εμπερικλείει την επιλογή καθώς και την ευθύνη του ίδιου του ανθρώπου. Για παράδειγμα, εάν κάποιος διαγνωστεί με μία ασθένεια και η σοβαρή ιατρική συμβουλή είναι να αλλάξει διατροφικές και άλλες συνήθειες για να βελτιωθεί η υγεία του, έχει την επιλογή να μη την ακολουθήσει και να συνεχίσει να ζεί όπως ζεί, αναλαμβάνοντας έτσι και την ευθύνη των όποιων συνεπειών. Η εσωτερική αλλαγή ίσως τις περισσότερες φορές φέρνει στην επιφάνεια και πληροφορίες που δε θέλαμε στο παρελθόν να αντιμετωπίσουμε και να ενσωματώσουμε. Για παράδειγμα, τους λόγους για τους οποίους είχαμε κάνει συγκεκριμένες επιλογές στο παρελθόν ή το πώς είχαμε συμπεριφερθεί στον εαυτό μας και σε άλλους. Εάν δεν είμαστε διατεθειμένοι να αποδομήσουμε τον εαυτό μας με στόχο την καλύτερη κατανόησηή του. τότε και η όποια αλλαγή θα στηριχθεί σε μη στέρεα θεμέλια. Αυτό συμβαίνει συχνά όταν παίρνουμε βιαστικές αποφάσεις προκειμένου να βρούμε λύση σε ένα πρόβλημα και έτσι να πάψουμε να αποσχολούμαστε με το ότι υπάρχει ένα πρόβλημα, τους λόγους για τους οποίους υπάρχει και ποιοί θα μπορούσε να είναι οι τρόποι ουσιαστικής επίλυσής του. Στο παραπάνω παράδειγμα με την ασθένεια, μια γρήγορη και εύκολη λύση θα μπορούσε να είναι η πρόσληψη φαρμάκων χωρίς να γίνει καμία αλλαγή στη διατροφή και διάφορους στρεσογόνους παράγοντες που μπορεί να επηρεάζουν τη συνολική υγεία του ατόμου. Άρα και η αποκατάσταση της υγείας θα είναι μερική εάν γίνει καθόλου. Κάπως έτσι θα μπορούσε να είναι και μία ανάγνωση των αποτελεσμάτων των προχθεσινών ευρωεκλογών ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Φυσικά μιλάμε για ένα βαθιά πολύπλοκο θέμα, αλλά για μένα οι βάσεις αντιμετώπισής του είναι οι ίδιες. Η Ευρώπη και ιδιαίτερα η Ελλάδα, με αποτέλεσμα την οικονομική κρίση και τις συνέπειές της, κλήθηκε να επανεξετάσει τις βάσεις και τις αξίες βάση των οποίων διάγει τον βίο της. Κάπως όπως ξυπνάμε το πρωί με ένα κρύωμα. Υπάρχουν συστημικά προβλήματα και σε επίπεδο Ευρώπης και στο επίπεδο των χωρών της για τα οποία αναζητήθηκαν και δημιουργήθηκαν λύσεις που δεν κατανοούν και επιλύουν αποτελεσματικά τα προβλήματα, αλλά τα δίνουν πρόσκαιρες ανακουφίσεις σε αυτά, όπως κάνει η ασπιρίνη στο κρύωμα, του οποίου η αιτία είναι ότι ο άνθρωπος δε σκεπάστηκε με πάπλωμα το βράδυ. Κάθε ενδελεχής ανάλυση και κατανόηση ενός προβλήματος, καταλήγει αν μη τι άλλο σε κάποιες λύσεις και κάποια μαθήματα. Η δική μου εκτίμηση για τα ελληνικά αποτελέσματα (ίσως και για όλης της Ευρώπης) είναι ότι οι άνθρωποι ψάχνουν γρήγορα και εύκολα κάποιον που θα τους υποσχεθεί ελπίδα, λύση, ανακούφιση, ένα καλύτερο μέλλον. Ψηφίζουν, δηλαδή, με το θυμικό, με το ακατέργαστο συναίσθημα που έχει ένας άνθρωπος λίγο πρίν πνιγεί αρπάζοντας το πρώτο, φαινομενικά δυνατό χέρι που θα βρεθεί μπροστά τους για να σωθούν. Αυτή η στιγμή 'απελπισίας' για μενα κρύβει κάτι πιό προβληματικό, τη μετάθεση ευθύνης. Είναι πιό εύκολο να για μία κοινωνία να ψηφίζει έναν άνθρωπο με ειδικές ανάγκες από το να φροντίζει καθημερινά για την ποιότητα της ζωής του. Είναι πιό έυκολο να τιμωρεί κάποιον ως ψεύτη, όταν η ίδια ψεύδεται καθημερινά χωρίς συνέπειες. Είναι πιό εύκολο να ζητά από έναν πολιτικό εντιμότητα και αξιοπιστία, όταν η ίδια επί χρόνια έχει κακές σχέσεις με αυτές. Είναι πιό εύκολο να εμπιστευτούμε κάποιον που ξέρουμε και μας μοιάζει από κάποιον που είναι κάπως διαφορετικός και μας προκαλεί κάπως να αλλάξουμε. Είναι σχεδόν αδύνατο να αναμένουμε διαφορετικά αποτελέσματα όταν συνεχίζουμε να κάνουμε το ίδιο πράγμα. Με αγάπη, Παναγιώτης Αγαπητέ αναγνώστη,
Έχει περάσει λίγος καιρός από την τελευταία φορά που έγραψα ένα άρθρο και αυτό γιατί μερικές φορές χρειάζεται χρόνος και σιωπή ώστε να αφουγκραστούμε πραγματικά τί συμβαίνει μέσα και γύρω μας και να συντονιστούμε ολόκληροι με αυτό. Η προσοχή μου αυτή την περίοδο- και ίσως διόλου τυχαία που 'συμπίπτει' με τις ευρωεκλογές- έλκεται ιδιαίτερα από τη συνεκτικότητα, τη σύνδεση και τη συνέχεια της ζωής. Ίσως μόνο όταν μεγαλώνουμε αρκετά που η ζωή μπροστά μας είναι ίση ή μικρότερη σε διάρκεια από τη ζωή πίσω μας, να αρχίζουμε να κοιτάμε πίσω στη ζωή μας υπογραμμίζοντας τί υπήρξε σημαντικό για εμάς, ποιά πράγματα ήταν δύσκολα ή εύκολα στη ζωή μας, με ποιά κριτήρια παίρναμε και παίρνουμε αποφάσεις για τη ζωή μας και γενικά ποιά είναι τα θέματα της ζωής μας, τί της δίνει νόημα και σημασία. Ως ψυχοθεραπευτής συναντώ συχνά αυτά τα ερωτήματα των ανθρώπων με τους οποίους δουλεύω και είναι σχεδόν αδύνατο να μη καταπιστώ με την παρατήρηση, τον αναστοχασμό και τη μελέτη τους. Προσωπικά, αυτά τα ερωτήματα με συνόδευαν ή καλύτερα με οδηγούσαν πάντα, ιδιαίτερα όσο αφορά στα κριτήρια με τα οποία χρειαζόταν να πάρω αποφάσεις για τη ζωή μου που τελικά θα σχημάτιζαν αυτό που λέμε μονοπάτι, πορεία. Υποθέτω ότι πολλοί άνθρωποι σε κάποια στιγμή ή στιγμές της ζωής μας έχουμε νιώσει το βάρος και ΄ισως το φόβο της ευθύνης για το αν η επιλογή ή οι επιλογές που έχουμε κάνει ή θα κάνουμε είναι οι σωστές, εάν θα μας κάνουν ευτυχισμένους ή αν είναι για το καλό μας, όποιο και αν θεωρούμε ότι είναι αυτό. Έχω δεί ανθρώπους να ακινητοποιούνται για χρόνια μπροστά στη λήψη μιας απόφασης ή αντιμετώπισης ενός διλήματος αναβάλοντάς το επ' αόριστο και αφήνοντας έτσι ένα μέρος του εαυτού και της ζωής τους στατικό. Θεωρώ ότι κάθε άνθρωπος κάθε δεδομένη χρονική στιγμή κάνει αυτό που μπορεί και ξέρει καλύτερα δεδομένης της αυτογνωσίας, των γνώσεων και της αντίληψης που έχει για τον ίδιο και για τη ζωή εν γένει. Κάθε άνθρωπος, δηλαδή, κάνει ή όχι μία επιλογή (και η μη επιλογή είναι επιλογή) κάθε φορά με γνώμονα τις προσλαμβάνουσες που έχει και τί είναι σημαντικό για τον ίδιο, χρησιμοποιεί δηλαδή κάποια-συνειδητά ή ασυνείδητα- κριτήρια. Αυτά τα κριτήρια ή οι λόγοι είτε τα δημιουργήσαμε εμείς, είτε τα μάθαμε από άλλους αποτελούν μέρος του ποιοί είμαστε ή ποιοί θεωρούμε ότι είμαστε. Όσο αποκτούμε περισσότερη αυτογνωσία, τότε αυτοί οι λόγοι βάση των οποίων κάναμε μία επιλογή, επαρκούν για να υποστηρίξουν το όποιο αποτέλεσμα, ακόμα και αν αυτό είναι δυσάρεστο. Κατανοώντας και αποδεχόμενοι αυτούς τους λόγους και λαμβάνοντας, επίσης, υπόψη μας τους παράγοντες που δε μπορούμε να ελέγξουμε, αισθανόμαστε μια ησυχία μέσα μας και όχι ένταση γιατί κάναμε ό,τι καλύτερο μπορύσαμε και πήραμε ένα μάθημα για το τί θα θέλαμε ίσως να κάνουμε διαφορετικά στο μέλλον βάση του τί είναι σημαντικό για εμάς. Κατανοώ ότι αυτό που περιγράφω μπορεί να ακούγεται αρκετά γενικό οπότε χρειάζεται ένα παράδειγμα. Όταν αποφάσισα να αρχίσω να αρθρογραφώ, ήρθα αντιμέτωπος με το εμπόδιο αυτό που λέγεται ο φύλακας της ασφάλειας. Έγραφα σκέψεις σε κάποια μορφή από μικρός, αλλά το να τις δημοσιεύσω σε ένα δικό μου διαδικτυακό χώρο, αρχικά μου φαινόταν τρομακτικό. 'Τί έχεις να πείς', 'θα έχεις αρνητικά σχόλια', 'δε θα αφορούν κανένα' ήταν μερικές μόνο από τις κριτικές προτάσεις που εκστόμιζε αυτός ο φύλακας. Ταυτόχρονα, ένιωθα έντονα ότι ήθελα να εκφράσω πράγματα, ειδικά όταν αυτά δυνητικά θα μπορούσαν να γίνουν συστατικα πρόσληψης και επεξεργασίας για κάποιον άλλο. Την τελική απόφαση την πήρα με τη σκέψη ότι ακόμα και ένας άνθρωπος πάρει κάτι ή επωφεληθεί με οποιονδήποτε τρόπο από ό,τι γράφω, για μένα άξιζε το εγχείρημα. Κάποιος αυτό μπορεί να το θεωρήσει εγωιστικό, και αυτή θα είναι μια άλλη οπτική. Για μενα, όμως, αυτό δηλώνει την πεμπτουσία της ζωής, ότι όλες οι μορφές ζωής είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους και διαρκώς αλληλοεπηρεαζόμενες. Με τον ίδιο τρόπο που δε θα υπήρχαμε αν δεν υπήρχαν φυτά να μας προσφέρουν οξυγόνο, με τον ίδιο τρόπο επηρεάζουμε ο ένας τον αλλο συνεχώς με τρόπους που ίσως να μην κατανούμε ακόμα απόλυτα. Το γεγονός, όμως, ότι η ζωή είναι λεα τεράστιος ιστός είναι αναμφισβήτητο. Ένα χαμόγελο μπορεί να φτιάξει την ημέρα κάποιου, μία πληροφορία μπορεί να διευκολύνει κάποιον άλλο, λίγη ειλικρίνεια και κατανόηση μπορεί να ευαισθητοποιήσουν και να ανοίξουν ένα δίαυλο επικοινωνίας σε κάποιον τρίτο. Φυσικά μπορεί και όχι. Από τις εμπειρίες μας μαθαίνουμε διαρκώς πράγματα για εμάς, για τον κόσμο και τη ζωή. Αυτή η δική μας γνώση, οι πληροφορίες που ουσιαστικά σχηματίζουν το μονοπάτι μας που εμείς δημιουργήσαμε, θα μπορούσαν ίσως, εάν τις μοιραστούμε, να γίνουν χρήσιμες σε κάποιον άλλο και με αυτό τον τρόπο να εξασφαλίσουμε τη συνέχεια της ύπαρξης και της συνύπαρξης μας. Όταν αναγνωρίζουμε ή θυμόμαστε ότι ανήκουμε σε αυτό το μαγικό ιστό της ζωής και ότι είμαστε απλά ένα μέρος του (με όποια συνειδητότητα ο καθένας) τότε ο προσωπικός μας δρόμος δε μπορεί παρά να είναι διαρκώς συνδεδεμένος και να καταλήγει ως σταγόνα με ιδαίτερη προσφορά σε μια θάλασσα. Με αγάπη, Παναγιώτης Αγαπητέ αναγνώστη,
Σε αυτό το άρθρο θέλω να συζητήσω κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με το πώς βλέπει ο καθένας, βιώνει και σχετίζεται με τον κόσμο. Ο καθένας είναι μοναδικός και ξεχωριστός και η ψυχή που ουσιαστικά είναι η ουσία της ύπαρξής του, αποτελείται από τις ξεχωριστές ποιότητες, εμπειρίες και μαθήματα που έχει αποκτήσει σε μία ή περισσότερες ενσαρκώσεις (εάν πιστεύει σε αυτές). Σε αυτή τη ζωή μια ψυχή μπαίνει σ ένα σώμα και παίρνει προσωρινά τη μορφή ενός χαρακτήρα που γεννιέται σε ένα συγκεκριμένο μέρος, σε συγκεκριμένη οικογένεια, τη συγκεκριμένη περίοδο για να μάθει συγκεκριμένα μαθήματα. Κάτι σαν το ρόλο που ενσαρκώνει ένας ηθοποιός σε μιά παράσταση. Αυτό δε σημαίνει ότι ο ηθοποιός εξαντλείται σε αυτόν τον ρόλο και ότι αποτελεί το σύνολο του ποιός είναι ή των δυνατοτήτων του. Ο χαρακτήρας διαμορφώνεται ανάλογα με τις εμπειρίες που έχει ο άνθρωπος σε συνδυασμό με τις ποιότητες της ψυχής του, δεν επηρεάζονται και αντιδρούν το ίδιο δυο άνθρωποι που έχουν εκτεθεί στις ίδιες καταστάσεις μεγαλώνοντας. Κάθε εμπειρία, λοιπόν, αφήνει ένα αποτύπωμα στην ψυχή ενός ανθρώπου, η μορφή του οποίου εξαρτάται τόσο από την εμπειρία την ίδια όσο και από το είδος απάντησης του υλικού πάνω στο οποίο μένει η εμπειρία. Αυτό αποτελεί και το πεδίο, το πρίσμα θα λέγαμε, μέσα από το οποίο ξεκινά κάποιος να βλέπει και να ζεί τον εαυτό και τη ζωή του. Μεγαλώνοντας ίσως συνειδητοποιήσει κάποιος ότι δεν είναι μόνο το προϊόν των αρχικών του εμπειριών (και των αποτυπωμάτων αυτών) αλλά ότι έχει ένα μεγαλύτερος εύρος δυνατοτήτων για το ποιός είναι και άρα πώς να δημιουργήσει τη ζωή του βάση του ποιός ανακαλύπτει πραγματικά ότι μπορεί να είναι. Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος μεγαλώνοντας σε μία οικογένεια που έχει μία οικογενειακή επιχείρηση μπορεί να θεωρείται δεδομένο ότι θα την αναλάβει ως ενήλικας, αλλά επίσης μπορεί να επιλέξει να καλλιεργήσει ένα άλλο ενδιαφέρον που έχει, χάνοντας απο τη μία την όποια σιγουρά της έτοιμης επιχείρησης, κερδίζοντας από την άλλη τη χαρά της εξερεύνησης του ενδιαφέροντός του. Τα κριτήρια βάση των οποίων ένας άνθρωπος κάνει τη μία ή την άλλη επιλογή αποτελούν το πρίσμα του, τα γυαλιά, τις αξίες της ψυχής του βάση τις οποίες βλέπει τον κόσμο. Αντίστοιχα σε ψυχολογικό επίπεδο, εάν κάποιος έχει νιώσει ένοχος για κάτι στη ζωή του ως παιδί (αποτύπωμα), τότε ενδεχομένως να συνεχίσει να ζεί τη ζωή με ενοχές για πολλά πράγματα και ταυτόχρονα να περιμένει οι άλλοι να αισθάνονται το ίδιο με εκείνον, μετατρέποντας έτσι διάφορες πληροφορίες να προσαρμοστούν σε αυτό το μοτίβο. Με παρόμοιο τρόπο που όταν κάποιος φοράει γυαλιά, βλέπει καλά ενώ οι εικόνες που δεν καλύπτονται από τον φακό βλέπονται ως θολές κλπ. Το μάθημα ενός τέτοιου ανθρώπου σε αυτή τη ζωή, η ενσωμάτωση δηλαδή μιας νέα πληροφορίας στην ψυχή του, μπορεί να είναι η αυτοσυγχώρεση, η αγάπη και ο σεβασμός του εαυτού του, η αποδοχή της αθωότητας του κ.ά. Όπως κάθε μάθημα, έτσι και αυτά χρειάζονται την πρακτική επανάληψή τους και εάν δεν αφομοιωθούν ξανά και ξανά μέχρι να γίνουν το νέο αποτύπωμα, τότε θα έρχονται ξανά εμπερίες που θα καθρεφτίζουν το ήδη υπάρχον αποτύπωμα. Αντίστοιχα, όταν ένα μάθημα αφομοιώνεται τότε γίνεται το νέο πρίσμα μέσα από το όποιο κάποιος βλέπει, βιώνει και συνδέεται με τον κόσμο άρα και αντίστοιχα συμπεριφέρεται στους άλλους. Αν, για παράδειγμα, κάποιος αξιολογεί την ειλικρίνεια, την κατανόηση, την ευαλωτότητα και την αγάπη τότε θα τα εφαρμόζει και στον ίδιο και στην όποια συνδιαλλαγή με τους άλλους. Όλοι βρισκόμαστε σε μια διαρκή μάθηση ο ενας από τον άλλο και δεν υπάρχει σωστός και λάθος τρόπος ύπαρξης. Με αγάπη, Παναγιώτης Αγαπητέ αναγνώστη,
Το θέμα αυτού του άρθρου θεωρώ ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς 'κρύβεται' πίσω από πολλά άλλα θέματα που έχω συζητήσει προηγούμενα. Το συναίσθημα του φόβου, της διαχείρισης και αντιμετώπισής του, της κατανόησης και της επίλυσής του είναι ιδιαίτερα επίκαιρο ειδικά με την άνοδο του φασισμού αλλά και στον κόσμο της αυτοβελτίωσης όπου φόβος είναι το 'κακό' εκείνο συναίσθημα που πρέπει να ξεπεράσει κάποιος για να είναι ελεύθερος και να δημιουργήσει τη ζωή που θέλει. Παρόλο που μέρος αυτής της πρότασης μπορεί να μην είναι λανθασμένο, η εμμονή με την οποία κάποιοι την υπερασπίζονται μπορεί να καλύπτει άλλα πράγματα. Στην ψυχική υγεία τα συναισθήματα θεωρούνται πληροφορίες για το πώς συνδεόμαστε με τον εαυτό και με το περιβάλλον μας. Για παράδειγμα, χαιρόμαστε όταν κάτι μας είναι πολύ ευχάριστο και λυπούμαστε όταν κάτι το βιώνουμε ως πολύ δυσάρεστο. Ο φόβος επιτελεί την λειτουργία του να μας ειδοποιεί για την παρουσία κινδύνου ώτσε να δράσουμε με τρόπο τέτοιο ώστε να διατηρηθούμε σε μια κατάσταση ασφάλειας. Εάν δεν αισθανόμασταν φόβο, τότε πολύ πιθανό να σκοτωνόμασταν περνώντας ένα δρόμο με αυτοκίνητα ή να χτυπάγαμε σε διάφορα αντικείμενα που θα συναντούσαμε μπροστά μας. Σε ένα βαθμό, λοιπόν, ο φόβος συμβάλει ως σύμμαχος στην επιβίωση και εξέλιξή μας έχοντας μια σημαντική χρησιμότητα. Ο βαθμός και ο τρόπος που κάθε ανθρώπινος οργανισμός ενεργοποιεί ή χρησιμοποιεί αυτό το συναίσθημα ποικίλλει και διαμορφώνεται ως τέτοιος από διάφορους λόγους. Ως ψυχοθεραπευτής είναι αδύνατον να μην κάνω αναφορά στα πρώτα χρόνια της ζωής ενός ανθρώπου όπου μαθαίνει από το περιβάλλον του τί είναι επικίνδυνο, τί να προσέχει και τί να εμπιστεύεται. Μαθαίνει πώς να χρησιμοποιεί ένα μαχαίρι, την ηλεκτρική κουζίνα, πώς να προστετεύεται από ένα ζώο κλπ. Όπως όλα τα συναισθήματα έτσι και ο φόβος δημιουργούνται βάση των προηγούμενων εμπειριών μας και των πληροφοριών που έχουμε για τον κόσμο. Για παράδειγμα, εάν μια μητέρα φοβάται τα σκυλιά (επειδή ίσως κάποτε να την είχε δαγκώσει ένα σκυλί) τότε μπορεί να μάθει στο παιδί της ότι τα σκυλιά είναι επικίνδυνα και να τα φοβάται και το ίδιο. Η εμπειρία του παιδιού όμως μεγαλώνοντας μπορεί να είναι διαφορετική και έτσι να πλησιάζει τα σκυλιά με περιέργεια μαθαίνοντας ποιά ή πώς μπορεί να είναι επικίνδυνα. Αιτία του φόβου μπορεί επίσης να είναι και η συνάντηση με το άγνωστο, όταν ζούμε, δηλαδή, μια πρωτόγνωρη εμπειρία όπου το μυαλό μας επιστρατεύει ό,τι σχετικές πληροφορίες διαθέτει για να υπολογίσει και να προλάβει τυχόν 'βλάβες' ή 'απώλειες' στο σύστημά μας, π.χ. πόνο κλπ. Το μυαλό 'γεμίζει', δηλαδή, τον όποιο κενό χώρο πληροφοριών (ή επεξεργασίας νέων πληροφοριών) με ό,τι πληροφορίες (σενάρια) διαθέτει ήδη και μπορεί να δημιουργήσει προκειμένου ως χαρτογραφημένο πεδίο να προετοιμάσει το σύστημά μας για το τί μπορεί να συμβεί και άρα να επιλέξουμε την πιό 'συμφέρουσα' δράση. Η ένταση, λοιπόν, του βιώματος ενός συναισθήματος είναι μία συνάρτηση των εμπεριών, των γνώσεων, των αναμνήσεων, δηλαδή, και των πληροφοριών που έχει αποθηκευμένα ένας άνθρωπος για το συγκεκριμένο πράγμα, καθώς και των μέσων που πιστεύει ότι διαθέτει για την αντιμετώπιση του. Για παράδειγμα, εάν ένας σκύλος επιχειρήσει να επιτεθεί σε έναν άνθρωπο, η διαθεσιμότητα και η χρήση ενός ξύλου μπορεί να αποτελέσουν προστατευτικό και αποτρεπτικό παράγοντα για την επίθεση. Υπάρχει όμως και η περίπτωση ένας άνθρωπος να μην βλέπει ή να μην ξέρει πώς να χρησιμοποιήσει το ξύλο άρα και να συνεχίσει να αισθάνεται ανυπεράσπιστος απέναντι στην επικείμενη επίθεση. Ανάλογα με τη παρουσία των παραγόντων αυτής της συνάρτησης επιλέγεται, σχεδόν αυτόματα, από τον οργανισμό η καλύτερη δυνατή λύση για την διαχείριση και επίλυσή του ωστέ ο οργανισμός να παραμείνει ασφαλής (άρα και ζωντανός). Σε άυλους κινδύνους, οι παράγοντες τις ίδιας συνάρτησης μπορεί να περικλέκονται λίγο παραπάνω. Ο φόβος μιας αρρώστιας, για παράδειγμα, μπορεί να σχετίζεται με το φόβο του θανάτου, με το φόβο της μαθημένης αβοηθησίας, με το φόβο της μοναξιάς κ.ά. Ανεξάρτητα με τη γνώμη, τις πληροφορίες ή την προσωπική εμπειρία που έχει ο καθένας, όταν κάποιος αισθάνεται κάτι, π.χ. φόβο, για εκείνον είναι αληθινό και ώς τέτοιο οφείλουμε να το αντιμετωπίσουμε εάν θέλουμε να σταθούμε ειλικρινείς απέναντι στο συγκεκριμένο άνθρωπο. Πιθανοί τρόποι αντιμετώπισης του φόβου μπορεί να είναι η μάχη (fight), η αποφυγή (flight), ή η 'παράλυση' και παρατεταμένη απραξία καθώς ο άνθρωπος μπορεί να αισθάνεται ότι δε μπορεί να διαχειριστεί και να 'επιβιώσει' τον φόβο, οπότε και δεν τον αντιμετωπίζει. Η αντιμετώπιση ενός φόβου προυποθέτει εκτός από κουράγιο και θάρρος, την απόφαση ότι τα οφέλη που θα αποκομίσει το άτομο θα είναι περισσότερα από αυτά που θα χάσει από τα να μην κάνει τίποτα αλλά και την πεποίθηση ότι διαθέτει τους απαραίτητους πόρους να τον αντιμετωπίσει (δύναμη, στήριξη κλπ). Και κάπως έτσι γυρνάμε σαν το φίδι που δαγκώνει την ουρά του, από εκεί ακριβώς που ξεκινήσαμε, από το τί έχουμε μάθει να φοβόμαστε, να εμπιστευόμαστε και τελικά ποιό σενάριο ζωής βιώνουμε. Η παραδοχή του φόβου από μόνη της θεωρείται από κάποιους παραδοχή δειλίας, αδυναμίας, ανημπόριας λες και ένας άνθρωπος επιλέγει συνειδητά να μη θέλει να επιλύσει μια εσωτερική σύγκρουση που τον κρατά 'κολλημένο' στην ίδια θέση. Βλέποντας όμως το φόβο από τη σκοπιά της γνώσης και τη εξέλιξης, τότε καταλαβαίνουμε ότι ο άνθρωπος που φοβάται είναι σε αγωνία γιατί αισθάνεται ότι κάτι από εκείνον βρίσκεται σε απειλή και ότι χρειάζεται κάτι για να μπορέσει να επιλύσει τον φόβο και να ενσωματώσει τη νέα εμπειρία (αυτή που φοβάται). Αυτό μπορεί να είναι περισσότερες πληροφορίες, υποστήριξη, αναγνώριση, εκτίμηση και εμπιστοσύνη σε δυνάμεις και ποιότητες του εαυτού του, εμπιστοσύνη σε άλλους κ.ά. Αν όλοι μάθουμε να αναγνωρίζουμε, να παραδεχόμαστε και να αποδεχόμαστε όλα όσα αισθανόμαστε μαζί και αυτά που φοβόμαστε, τότε θα διαπιστώσουμε πόσα κοινά έχουμε τελικά ως άνθρωποι και επίσης τί πόρους (βοήθεια κ.ά.) χρειαζόμαστε τελικά από τον εαυτό μας και από τους άλλους για να μετακινηθούμε από μία παγιωμένη θέση προς σε μια ελεύθερη κινήσεων ζωή. Με αγάπη, Παναγιώτης Αγαπητέ αναγώστη,
Είναι Μεγάλη Εβδομάδα εδώ στην Ορθόδοξη Ελλάδα και αυτές οι μέρες καλούν πολλούς ανθρώπους για ησυχία και αναστοχασμό. Πιστεύοντας ή όχι στο Χριστιανισμό δε μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε ότι για αυτούς που πιστεύουν αυτή η εβδομάδα αποτελεί μία σειρά ιεροτελεστιών με πολλά σημαντικά μηνύματα. Ήθελα, λοιπόν, να αναφερθώ σε ένα απο αυτά τα μηνύματα που θεωρώ ευρύτερα επίκαιρο και σημαντικό εξαιτίας του ανθρώπινού του χαρακτήρα. Για μενα κάθε θρησκεία αφορά στον άνθρωπο, είναι μια υπαρξιακή 'πρόταση' για το πώς μπορεί να ζήσει τη ζωή του, ποιό νόημα αυτή έχει, αν και τί υπάρχει μετά την επίγεια ζωή κ.ό.κ. Κινδυνεύοντας να ακουστώ ως ιερέας, το μήνυμα που κρατώ από το Πάσχα είναι η κατεύθυνση της προσοχής στην ανάσταση. Όποια ζωή κι αν έχει επιλέξει ο καθένας να ζεί, έχει τις έγνοιες, τα άγχη, τους προβληματισμούς, τις δυσκολίες, τις χαρές, τα επιτεύγματα, τις λύπες κλπ, ό,τι δηλαδή αποτελεί το σύνθετο κύμα της ζωής. Σε αυτή τη διαρκή ενασχόληση και εναλλαγή μπορεί να μην έχουμε το χρόνο ή την ενέργεια να εντοπίσουμε (να βρούμε δηλαδή το χώρο) για κάποια άλλα πράγματα που δε φαίνονται με την πρώτη ματιά και σε πρώτο επίπεδο. Τo κείμενο αυτό έχει πρόθεση να επικεντρώσει, έστω και για λίγο, την προσοχή σε αυτά τα πράγματα που υπάρχουν και δεν κοιτάμε συχνά. Μπορεί να είναι μια επιθυμία που θέλουμε να εκπληρώσουμε αλλά δε βρίσκουμε ποτέ χρόνο και ενέργεια για αυτήν, μπορεί να είναι μια συζήτηση με τον εαυτό μας που αποφεύγουμε καιρό, μπορεί να είναι μια συμπεριφορά που επαναλαμβάνουμε και δε ξέρουμε ακριβώς γιατί, οτιδήποτε κι αν είναι αυτό. Καθετί που αισθανόμαστε, σκεφτόμαστε, επιθυμούμε έχει τη σημασία που του δίνουμε εμείς. Αν δε του δώσουμε σημασία τότε ή επιλύεται ως μη σημαντικό (έχοντας εκπληρώσει έτσι τον όποιο ρόλο του) ή παραμένει κοιμισμένο, ανενεργό, νεκρό. Στη δεύτερη περίπτωση, καταλήγουμε να κυκλοφορούμε με περισσότερη ή λιγότερη συνειδητότητα με κάτι νεκρό μέσα μας, το οποίο μπορεί με τη σήψη να ακουμπήσει και άλλα μέχρι πρότινος 'υγιή' μας μέρη. Σε αυτήν ακριβώς την ανάσταση αναφέρομαι... Σε αυτήν που συνειδητοποιούμε ότι κάτι από μας είναι νεκρό και έχουμε την επιλογή είτε να το αφήσουμε να αποβληθεί από τον οργανισμό μας, είτε να το επαναφέρουμε στη ζωή ενεργοποιώντας το, δίνοντας του σημασία έστω και για πρώτη φορά, κάνοντας κάτι για αυτό με τον ίδιο τρόπο που δίνουμε τροφή στο σώμα μας για να παραμείνουμε ζωντανοί. Καθετί για να παραμείνει ζωντανό ή για να ξαναζωντανέψει χρειάζεται κάποιου είδους 'τροφή' που μπορεί να είναι φροντίδα, συναίσθημα, προσοχή, πράξεις αγάπης, ενδιαφέρον. Συχνά αναγνωρίζοντας απλά το τί μας συμβαίνει ή γιατί κάνουμε κάτι, μπορεί να είναι αρκετό για να ανακουφιστούμε και να συνεχίσει η ροή της ενέργειας μέσα μας. Η ίδια η φύση μας διδάσκει κάθε χρόνο μέσα από τη κυκλική διαδικασία των εποχών τη γέννηση, την άνθιση, το θάνατο και την εκ νεου γέννηση όλης της ζωής. Αιτούμενος πάντα την ολοκλήρωση και την πληρότητα της συνείδησης, μέρες σαν κι αυτή δε μπορώ να μη ανασύρω τα ξεχασμένα σημαντικά, τα ανείπωτα, αυτά που υπάρχουν στο δωμάτιο και κάπως χρειάζεται να τακτοποιηθούν στο χώρο βάση της ενέργειας που θέλουμε να τους δώσουμε ώστε να παραμένει όλος ο χώρος διαθέσιμος και όλα τα μέρη μας ενεργά και διαθέσιμα. Κι αυτό μπορεί να μην είναι πάντα εύκολο, να θέλει συγχώρεση και αλλαγή. Για να μπορέσουν αυτά που περιμένουν, να ζήσουν ξανά ή να βιωθούν για πρώτη φορά, σαν τα παιδιά που θέλουν να παίξουν ελεύθερα μετά το σχολείο έχοντας μόνο ανοιχτή καρδιά. Με αγάπη, Παναγιώτης Αγαπητέ αναγνώστη,
Το παρόν άρθρο προκύπτει από πρόσφατες παρατηρήσεις, διαπιστώσεις και εμπειρίες μου που ήθελα να μοιραστώ ως τέτοιες και λίγοτερο ως σκέψεις προς αναστοχασμό ( λες και πρέπει να υπάρχει διάκριση των δύο). Στη θεωρία ξέρουμε ότι ο καθένας από εμάς είναι ξεχωριστός, αποτελείται δηλαδή από συνδυασμούς διαφορετικών γονιδίων, σκέψεων, συναισθημάτων, συμπεριφορών, βιωμάτων. Στην πράξη όμως τείνουμε να βάζουμε ανθρώπους σε κατηγορίες, να λέμε η τάδε ομάδα συμπεριφέρεται με ένα τρόπο, η δείνα με έναν άλλο τροπο κ.ό.κ. Σε ένα βαθμό αυτό έχει αποδειχτεί χρήσιμο, για να κατανοήσουμε κάπως τον άνθρωπο και τον κόσμο. Όπως, επίσης, έχει φανεί χρήσιμο στην επιστήμη για να θεωρήσει ότι ό,τι συμβαίνει σε ένα σώμα συμβαίνει και σε άλλα, άρα το αντικέιμενο μιας συγκεκριμένης εγχείρισης θα είναι το ίδιο σε παραπάνω από έναν ασθενείς. Αλλά ίσως όχι και το αποτέλεσμά της. Με γνώμονα την εμπειρία μου στη χορήγηση φαρμάκων στην ψυχική υγεία, ενώ παρατηρούνται κοινές επιδράσεις, η συνολική επίδραση εξαρτάται από οργανισμό σε οργανισμό. Άρα όσο κι αν προσπαθούμε να προσομοιάσουμε ένα 'μέσο όρο' ανθρώπου, αυτός πάντα θα είναι σχετικός και θα ξεφεύγει του απόλυτου ορισμού. Το ότι ο καθένας μας είναι ξεχωριστός και μοναδικός σημαίνει ότι ο καθένας κάθε στιγμή υπάρχει ή βιώνει κάτι εντελώς μοναδικό ως είδος, ως ποιότητα και ως ένταση που δε μπορεί να συγκριθεί ως ίδιο με τίποτα άλλο και δεν θα ξαναυπάρξει ή υπήρξε ποτέ. Σαφώς θα υπάρχουν ομοιότητες με άλλες αντίστοιχες εμπειρίες αλλά δυο εμπερίες π.χ. μιας ίδιας εγχείρισης δε μπορούν να ταυτιστούν ποτέ ως ίδιες. Μένοντας με μία τέτοια σκέψη ο καθένας θα έχει τις δικές του σκέψεις, αισθήσεις, ανησυχίες, προβληματισμούς κλπ. Μένοντας με αυτή τη σκέψη ίσως συνειδητοποιήσουμε πολλά για τη ζωή μας, π.χ. πόσο αξιακά ξεχωριστοί είμαστε ο καθένας ως ένα κράμα ύλης, ενέργειας, ζωής, θεού θα λέγαμε, πόσο λογικό είναι να αισθανόμαστε μόνοι όταν οι άλλοι δε μας καταλαβαίνουν ακριβώς ή πόσο χρειάζεται να εξηγήσουμε την εμπειρία μας για να μας κατανοήσει κάποιος άλλος. Προσωπικά δε θεωρώ ότι είναι από τις εύκολες διαπιστώσεις που μπορεί να κάνει και να αφομοιώσει κάποιος, αλλά πάλι είναι καθαρά προσωπικό. Πολλές φορές γράφοντας αυτά τα άρθρα και έμμεσα περιγράφοντας κάτι που έχω βιώσει εγώ ή παρατηρήσει ή θέλω να εκφράσω, συνειδητοποιώ ότι άλλοι άνθρωποι μπορεί να έχουν βιώσει ή παρατηρήσει τα ίδια, αντίθετα ή διαφορετικά πράγματα. Αναρωτιέμαι, λοιπόν, συχνά το πόσο διαθέτουμε ουσιαστικά τον εαυτό μας για να ακούσει κάτι άλλο εκτός από μας και πόσο νομίζουμε ότι γνωρίζουμε ή καταλαβαίνουμε τους άλλους. Αν για παράδειγμα, ακούγοντας κάποιον να περιγράφει μία εμπειρία του, μας θυμίσει μια δικιά μας αντίστοιχη εμπειρία τότε είναι πολύ πιθανό να μην ακούσουμε μέρος της πληροφορίας που μοιράζεται ο άλλος και η οποία δε θα συνάδει με τη δικής μας αντίστοιχη εμπειρία. Αυτό που ξέρουμε από εμάς (όπως μελέτες για τη συνειδητότητα δείχνουν) ορίζεται από τις αναμνήσεις μας, ενώ η εμπειρία στο παρών είναι συνεχώς υπό δημιουργία. Προφανώς μιλώντας εκ θέσεως και εμπειρίας ως ψυχοθεραπευτής (και ως άνθρωπος που έχει το ενδιαφέρον και την ιδιοσυγκρασία για αυτό), έχω συχνά την τιμή να γίνομαι μάρτυρας και να συμμετέχω στους κρυφούς και φανερούς κόσμους των ανθρώπων. Αυτά που φοβούνται, αυτά που δεν έχουν φανερωθεί ποτέ ξανά, αυτά που δεν αναγνωρίστηκαν ποτέ ως επιθυμίες, νοήματα και όνειρα, αυτά που ζητούν να επιλυθούν από το κουβάρι που έχουν τυλιχτεί με τα χρόνια. Κάθε φορά εκπλήσσομαι με τη μοναδικότητα με την οποία εκφράζεται η ζωή μέσα από τον άνθρωπο. Όταν ένας άνθρωπος απλά αφηγείται, περιγράφει, εκφράζει, επικοινωνεί με ειλκρίνεια και αλήθεια την πολυπλοκότητα όλων όσων αισθάνεται, βιώνει, σκέφτεται, ζεί τότε εκεί δεν υπάρχει ασχήμια αλλά μόνο ομορφιά και τέχνη, δεν υπάρχει κρίση καλού και κακού αλλά μόνο αγάπη, δεν υπάρχει σωστό και λάθος αλλά μόνο κατανόηση. Είναι σαν κάποιος να βλέπει ένα ουράνιο τόξο και συνειδητά να προσπαθεί να ξεχάσει ότι δε σχετίζεται με την βροχή που μόλις του έδωσε τη σκυτάλη. Το πώς κανείς γνωρίζεται, συνδέεται και διαχειρίζεται την μοναδικότητα του ίδιου αλλά και των άλλων, είναι ένα ακόμη προσωπικό ερώτημα. Με αγάπη, Παναγιώτης Αγαπητέ αναγνώστη,
Μάλλον το παρόν άρθρο προκύπτει από μια βαθύτερη ανάγκη κατανόησης και έκφρασης αυτού που σχετίζεται με την καρδιά και την αγάπη. Ίσως όλοι σε κάποιο βαθμό έχουμε βιώσει έναν βαθύ ενθουσιασμό, έρωτα για κάποιον άνθρωπο (ή ίσως και για ένα πράγμα, δραστηριότητα κλπ). Βλέπουμε σε αυτόν κάτι που μας ενδιαφέρει και θέλουμε να έρθουμε σε επαφή μαζί του και σε ένα βαθμό να το κάνουμε δικό μας. Αναγνωρίζουμε σε αυτήν ποιότητες που μας αρέσουν και 'πέφτουμε με τα μούτρα' σε ένα παιχνίδι διεκδίκησης, ρίσκου, γνωριμίας, προσπάθειας, μάχης, αφήματος στο νέο άγνωστο που μας έλκει. Φυσικά, όπως και τίποτα άλλο στη ζωή μας δεν το επιλέγουμε τυχαία. Μπορεί να μην έχουμε απόλυτη συνείδηση των λόγων για τους οποίους το επιλέξαμε, αλλά πάντα υπάρχουν. Είναι όπως το σχολείο, αν ξέραμε πώς να γράφουμε, δε θα χρειαζόταν να πάμε στο σχολείο. Άρα ζούμε πράγματα, ακριβώς γιατί έχουμε να μάθουμε απο αυτά, κυρίως για εμάς αλλά και για τους άλλους, το κόσμο, τη ζωή. Ακριβώς όπως στο σχολείο, υπάρχουν μαθήματα που παρακολουθούμε και μαθαίνουμε για αυτά με περισσότερη ή λιγότερη ευχαρίστηση από άλλα ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία και τα ενδιαφέροντά μας. Από τη δική μου εμπειρία στη ζωή τα πιό μεγάλα μαθήματα (κυρίως αυτά που αφορούν στην ίδια μας την ύπαρξη) μαθάινονται με πολύ πόνο και ο λόγος είναι απλός. Όταν πρόκειται να εγχειριστεί κάποιος για να διορθωθεί κάτι στα όργανά του, χρειάζεται αναισθησία για να μην πονέσει. Το ίδιο ακριβώς είναι όταν κάποιος 'μεγαλώνει' συναισθηματικά ή πνευματικά, περνάει από την αντίστοιχη διαδικασία 'εγχείρισης' όπου κάτι αφαιρείται, κάτι προστίθεται και ενσωματώνεται προκειμένου το άτομο να ενσωματώσει το μάθημα, αυτή τη νέα πληροφορία. Έτσι, αποκτά αυτόπου αποκαλώ 'νέο (συναισθηματικό) σώμα' ή 'κέλυφος', μέχρι την επόμενη φορά που θα σπάσει πάλι. Αυτή είναι η αέναη κίνηση, αλλαγή και εξέλιξη της ζωής. Είμαι από τους ανθρώπους που πιστεύουν ότι ο καμβάς της ζωής μας αποτελείται από μαθήματα που παίρνουμε μέσω των εμπειριών. Ό,τι κάνουμε το κάνουμε γιατι θέλουμε να νιώσουμε καλά, να καλύψουμε μιά αναγκη, να νιώσουμε με ένα συγκεκριμένο τρόπο κλπ Όταν λοιπόν ερωτευόμαστε έναν άνθρωπο είμαστε διατεθείμένοι αυτόβουλα να συνατήσουμε κάποιον στο επέκεινα του εαυτού μας και της ζωής μας, σε ότι δεν έχουμε συνηθίσει τον εαυτό μας να είναι και να κάνει. Ξαφνικά εκεί που φοράγαμε ένα συγκεκριμένο έδνυμα και παίζαμε μερικούς συγκεκριμένους ρόλους, ξαφνικά μπορούμε να αλλάξουμε διάφορα κοστούμια, σκηνικά και να παίξουμε διάφοροους ρόλους με κάποιον άλλο μαζί. Σαν μια ελέυθερη πτώση, ένα διαρκές άγνωστο μαζί με κάποιον που η αδρεναλίνη είναι το βιώμα αυτό της μεταβλητότητας του εαυτού. Και όπως όλα τα πράγματα (ευχάριστα και μη) λαμβάνουν κάποια στιγμή ένα τέλος και εκεί αρχίζει η ερώτηση εάν το 'παιχνίδι' θα συνεχιστεί ή όχι. Για κάποιους ανθρώπους η απάντηση είναι αυτόματα 'όχι' γιατί θέλουν να έχουν συνέχεια αυτήν την έντονη αδρεναλίνη της πτώσης. οπότε θα προσανατολιστούν στο να βρούν τον επόμενο παρτενέρ για την εμπειρία. Άλλοι ανθρώποι ίσως θεωρήσουν αυτή την εμπειρία τυχαία και ανεξήγητη και την αφήσουν να χαθεί όπως μυστηριακά ήρθε, δυσκολευόμενοι να βρούν ισορροπία μεταξύ της λογικής και του ξέφρενου συναισθήματός τους. Άλλοι άνθρωποι μπορεί να θεωρήσουν ότι αυτές οι εμπειρίες δε τους συμβαίνουν συχνά και να θέλουν να διατηρήσουν την επαφή και το συναίσθημα με τον άνθρωπο για τον οποίο το ένιωσαν. Δεν είναι εύκολο να το δεχτούμε αλλά συστατικό του έρωτα είναι ότι μας αρέσει η επιθυμία του άλλου για εμάς και η επίδραση που έχουμε σε εκείνον. Εάν μια σχέση παραμείνει σε αυτά τα στοιχεία που είναι θα λέγαμε το δόλωμα, η κόλλα από το μέλι, τότε δε θα μπορέσει να διατηρηθεί γιατί σε αυτή της τη μορφή για πολύ καιρό, γιατί κάποια στιγμή η πτώση θα συναντήσει το έδαφος. Εάν οι άνθρωποι θέλουν κάτι παραπάνω από αυτή την αδρεναλίνη, τότε ο έρωτας μπορεί να μετουσιωθεί σε αγάπη. Και εκεί είναι που οι περισσότερες σχέσεις τελειώνουν γιατί περιμένουμε να διατηρηθούν με τους ίδιους όρους. Στην αγάπη στόχος δεν είναι να γίνει ο άλλος αυτό που θέλουμε εμείς και ανάποδα. Στην αγάπη είμαστε ελεύθεροι ως ενήλικες να αγαπήσουμε τον άλλο για αυτό που είναι, να του ζητήσουμε αυτό που θέλουμε και να έχει τη δυνατότητα να δεχτεί ή αρνηθεί και ανάποδα, να συνεχίσουμε να εξελισσόμαστε παράλληλα με τον άλλο και αυτό να μη μας χωρίζει αλλά να μοιραζόμαστε βαθιά τα μαθήματα και ταξίδια της ζωής μας. Η αγάπη ζητά πολύ περισσότερη ευαλωσιμότητα, ωριμότητα, αναζήτηση, ειλικρίνεια, προσήλωση από το πάρτυ του ενθουσιασμού και του έρωτα. γι αυτό και επιτυγχάνεται πολύ πιο δύσκολα. Η αγάπη καλεί για την αυτόβουλη εγχείριση για την ίαση και εξέλξη μας στο άσφαλές περιβάλλον μιας σχέσης εμπιστοσύνης. Ας μην παρεξηγήσουμε όμως την αγάπη με την κολακεία. Η αγάπη δεν κρατάει κανένα ελεύθερο και περιορισμένο, δε κρίνει και κατακρίνει κανένα για το παρελθόν, παρόν και μέλλον του, δεν καταδικάζει κανένα για τις επιλογές και τις πράξεις του σε στιγμές δύναμης και αδυναμίας. Η αγάπη εκτιμά, κατανοεί, συγχωρεί και αγκαλιάζει βλέποντας ομορφιά παντού γιατί ξέρει πώς τελειότητα και ατέλεια είναι δυο πλευρές του ίδου πράγματος, της ύπαρξης. Η καρδιά ως το όχημα της αγάπης, δε κάνει λάθη και επιλέγει πάντα αυτό που έχει κάτι να της δείξει. Πόσο συχνά άραγε μας αφήνουμε να ακούσουμε και να ακολουθήσουμε την καρδιά μας; Με αγάπη, Παναγιώτης |
Παναγιώτης ΓουμαλάτσοςΨυχοθεραπευτής, Transformational Coach και Archives
October 2019
Categories |
RSS Feed
